Η Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας καθιερώθηκε να εορτάζεται την 10η Οκτωβρίου κάθε χρόνο από την Παγκόσμια Ομοσπονδία Ψυχικής Υγείας (World Federation for Mental Health). Φέτος εορτάζονται 20 χρόνια από τότε που θεσμοθετήθηκε (1992). Η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία συμμετέχει κάθε χρόνο στον εορτασμό και φέτος θα πραγματοποιήσει επιστημονική συνάντηση στο Πανεπιστήμιο (κεντρικό κτήριο, αίθουσα Άλκη Αργυριάδη, Τετάρτη 10 Οκτωβρίου, 6-9 μμ) όπου θα συζητηθούν ζητήματα σχετιζόμενα με την Κατάθλιψη, τη «μάστιγα» της εποχής μας, μιας που φέτος το θέμα της Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας θα είναι «Κατάθλιψη, μια οικουμενική προτεραιότητα».

Τα παραπάνω επισημάνθηκαν σε συνέντευξη τύπου που έδωσαν ο Καθηγητής Γιώργος Χριστοδούλου Πρόεδρος (2013-2015) Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Ψυχικής Υγιεινής Επίτιμος Πρόεδρος Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, ο Αναπλ. Καθηγητής Δημήτρης Πλουμπίδης Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών Αντιπρόεδρος Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, ο Καθηγητής Νίκος Τζαβάρας Επίτιμος Πρόεδρος Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας , ο Καθηγητής Βασίλης Κονταξάκης Πρόεδρος Συντακτικής Επιτροπής περιοδικού «Ψυχιατρική» και ο Αν. Καθηγητής Δημήτρης Αναγνωστόπουλος Ψυχιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών τ. Γενικός Γραμματέας Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας. Οι ομιλητές παρέθεσαν ενδιαφέροντα στοιχεία:


ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ, ΜΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ

Η σημασία της κατάθλιψης εμφαίνεται από το γεγονός ότι σύμφωνα με τους υπολογισμούς της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΠΟΥ) μόνο μια από τις μορφές της, η Μονοπολική Κατάθλιψη θα είναι το έτος 2030 η πρώτη παγκοσμίως αιτία αναπηρίας (global burden of disease) - το 2004 ήταν στην τρίτη θέση.

Θα προηγείται έτσι της ισχαιμικής καρδιοπάθειας, των τροχαίων ατυχημάτων, των εγκεφαλαγγειακών επεισοδίων και της χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας.

Κατά μέσο όρο, 1 στους 20 ανθρώπους ανέφερε ότι πέρασε ένα επεισόδιο κατάθλιψης κατά τον προηγούμενο χρόνο (World Mental Health Survey conducted in 17 countries). Άλλες εκτιμήσεις ανεβάζουν την επίπτωση της κατάθλιψης σε 10% σε ένα χρόνο και σε 17% στη διάρκεια της ζωής. Με άλλα λόγια ένας στους 10 ανθρώπους πάσχει από κατάθλιψη και ένας στους 5 έχει νοσήσει από κατάθλιψη στη διάρκεια της ζωής του (Kessler et al 1994).

Μια από τις κύριες αιτίες της αυτοκτονίας είναι η Κατάθλιψη. Περίπου 1 εκατομμύριο άνθρωποι τον χρόνο αυτοκτονούν (3.000 κάθε μέρα). Σε κάθε αυτοκτονία αντιστοιχούν περισσότερες από 20 απόπειρες (ΠΟΥ, 2012).

Οι αριθμοί είναι πραγματικά εντυπωσιακοί. Πίσω όμως από τους αριθμούς βρίσκονται οι άνθρωποι. Μέτρο της οδύνης του καταθλιπτικού ασθενούς είναι ότι προτιμά την άρνηση της ζωής από μια ζωή τόσο χαμηλής ποιότητας και με τέτοια οδύνη. Υπάρχουν όμως σήμερα τρόποι αποτελεσματικής αντιμετώπισης της κατάθλιψης με βιολογικά, ψυχολογικά και ψυχοκοινωνικά μέσα ενώ τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργηθεί και ένα κίνημα που υποστηρίζει την αυτοβοήθεια του ασθενούς, δηλ. την επιστράτευση δυνάμεων του ίδιου του ασθενούς για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του (recovery) καθώς και προσπάθειες δημιουργίας δικτύων αλληλοβοήθειας των ασθενών με κατάθλιψη (στα πρότυπα του ΑΑ – ανώνυμοι αλκοολικοί). Πολλοί από τους φορείς αυτούς θα συμμετάσχουν στην Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας ως συνεργαζόμενοι φορείς της WFMH και της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας.



ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ

Εξαπλουστεύοντας, για το σκοπό αυτού του σημειώματος, διακρίνουμε βασικά δυο μορφές κατάθλιψης.

Την μείζονα κατάθλιψη (μονοπολική η διπολική) που παλαιότερα τη λέγαμε ενδογενή και την δυσθυμική κατάθλιψη η δυσθυμία, που παλαιότερα τη λέγαμε αντιδραστική η νευρωσική κατάθλιψη.

Οι κύριες διαφορές ανάμεσα στις δυο αυτές μορφές κατάθλιψης είναι ότι η πρώτη είναι περισσότερο βιολογική (επομένως παίζει μεγαλύτερο ρόλο η κληρονομικότητα) έχει μεγαλύτερη επικινδυνότητα για αυτοκτονία, βαθύτερο καταθλιπτικό συναίσθημα, καλύτερη ανταπόκριση στις βιολογικές θεραπείες (αντικαταθλιπτικά φάρμακα) και κυρίως φασική πορεία (δηλαδή χαρακτηρίζεται από φάσεις διαρκείας 5-6 μηνών που όταν υποχωρούν συνήθως δεν αφήνουν κατάλοιπα και ο ασθενής λειτουργεί κανονικά). Το κακό βέβαια είναι ότι οι φάσεις ξαναέρχονται και έτσι πρέπει να εφαρμόζεται προφυλακτική αγωγή (π.χ. με το λίθιο η άλλα φάρμακα). Η Δυσθυμία είναι μια μορφή ήπιας, χρόνιας κατάθλιψης που μπορεί να μην έχει έντονη συμπτωματολογία όπως η μείζων κατάθλιψη, επειδή όμως συχνά σχετίζεται με μια ευαίσθητη, παραπαίουσα και ετερομομφική προσωπικότητα δεν ανταποκρίνεται εύκολα στη θεραπεία και ο ασθενής ακόμη και μετά τη θεραπεία εξακολουθεί σε ορισμένο βαθμό να δυσλειτουργεί.


ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ

Οι πιο σημαντικοί είναι οι παρακάτω

Το φύλο (συχνότερη στις γυναίκες), η οικονομική κατάσταση (συχνότερη στους φτωχούς) το επίπεδο εκπαίδευσης (συχνότερη σε άτομα χαμηλής εκπαίδευσης) το ιστορικό βίαιης συμπεριφοράς από τρίτους, η οικογενειακή κατάσταση (συχνότερη σε διαζευγμένους) η συνύπαρξη χρόνιων σωματικών προβλημάτων (πχ διαβήτης) η συν-χορηγηση φαρμακευτικών ουσιών που μπορεί να προκαλούν κατάθλιψη (πχ η ρεσερπίνη) η συνύπαρξη παθήσεων που προκαλούν κατάθλιψη (πχ καρκίνος της κεφαλής του παγκρέατος).


ΘΛΙΨΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ

Αυτό που πρέπει να τονισθεί είναι ότι άλλο είναι η Θλίψη και άλλο η Κατάθλιψη. Θλίψη είναι μια φυσιολογική και αναμενόμενη απάντηση σε ένα ψυχοτραυματικό γεγονός. Θα ήταν δηλαδή περίεργο να μην στενοχωρηθεί κανείς με την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, μιας στενής φιλίας η ακόμη και υλικών αγαθών. Παθολογική θα ήταν η έλλειψη συναισθηματικής ανταπόκρισης και όχι η αναμενόμενη συναισθηματική απάντηση της θλίψης. Αυτό έχει σημασία στην παρούσα εθνική συγκυρία. Μιλάμε συχνά ότι έχουμε όλοι κατάθλιψη. Μπορεί να συμβαίνει αυτό σε αρκετούς από εμάς όχι όμως σε όλους τους Έλληνες στο σύνολό τους. Αυτό που μας συμβαίνει είναι Θλίψη. Ανησυχούμε για το μέλλον μας, το μέλλον της πατρίδας μας, το μέλλον των παιδιών μας, απογοητευόμαστε από ορισμένες συμπεριφορές των προσώπων που εμπιστευτήκαμε την τύχη της πατρίδας μας, θλιβόμαστε για την απαξίωση της χώρας μας διεθνώς. Είναι μια αναμενόμενη (και δυνητικά παραγωγική) αντίδραση. Παραγωγική γιατί μέσα από την κρίση μπορούμε να ξαναδούμε μερικές συμπεριφορές μας που δεν βοήθησαν καθόλου στο «ευ έχειν» το ατομικό αλλά και το ευρύτερο.

Συμπερασματικά, θα πρέπει να διαχωρίζουμε μια «δυσλειτουργική» κατάσταση (κατάθλιψη) από μια «προσαρμοστική» κατάσταση. Η πρώτη είναι νόσος, η δεύτερη είναι μια φυσιολογική κατάσταση που κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορεί, όπως είπαμε, να είναι και παραγωγική.


ΑΤΥΠΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ

Κάτι άλλο που πρέπει να σημειώσουμε, σε σχέση με την Κλινική Κατάθλιψη είναι ότι πολλές φορές εκδηλώνεται με άτυπο τρόπο. Με σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλο, οσφυαλγία, κόπωση, αυπνία, ανορεξία, μείωση της σεξουαλικής επιθυμίας) η με καταφυγή στο κάπνισμα, την επικίνδυνη συμπεριφορά (πχ γρήγορη οδήγηση) το ποτό, την πολυφαγία η τον ύπνο. Όλες αυτές οι άτυπες εκδηλώσεις της κατάθλιψης θα πρέπει να μην ξεφεύγουν από την παρατήρηση του γιατρού και επειδή οι πρώτοι που βλέπουν συνήθως τους καταθλιπτικούς ασθενείς με αυτού του είδους τα συμπτώματα είναι οι γενικοί γιατροί, θα πρέπει να βελτιωθεί η εκπαίδευση των γενικών γιατρών στην αναγνώριση της καταθλιπτικής συμπτωματολογίας. Παράλληλα και η κοινότητα θα πρέπει να ενημερωθεί υπεύθυνα για τους τρόπους κλινικής έκφρασης, θεραπείας και πρόληψης της κατάθλιψης (π.χ. με το πρόγραμμα προαγωγής της ψυχικής υγείας που λειτούργησε από την Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία σε συνεργασία με την Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών και άλλους φορείς, με προγράμματα από την τηλεόραση, με δημοσιεύσεις στις εφημερίδες κλπ).


Η ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΣΤΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

Η επικράτηση της κατάθλιψης στις γυναίκες είναι μεγαλύτερη από ότι είναι στους άνδρες. Έρευνες της ΠΟΥ (2008) έδειξαν ότι η επιβάρυνση (burden) της κατάθλιψης στις γυναίκες κατέχει τα ατυχή πρωτεία έναντι όλων των άλλων νόσων, σωματικών και ψυχικών και ότι αυτό το εύρημα ισχύει τόσο στη χαμηλή όσο και στην υψηλή κοινωνική τάξη. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι η σωματική , νοητική και ψυχολογική εξέλιξη του παιδιού επηρεάζεται αρνητικά από μια καταθλιπτική μητέρα. Επομένως η κατάθλιψη επηρεάζει όχι μόνο την παρούσα γενιά αλλά και την επόμενη.


ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ ΣΕ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

Σύμφωνα με τον ΠΟΥ η θεραπεία της κατάθλιψης είναι εφικτή και οικονομικά συμφέρουσα σε επίπεδο πρωτοβάθμιας φροντίδας (πχ σε κέντρο υγείας) και όχι απαραιτήτως σε δευτεροβάθμια ψυχιατρική δομή (πχ ψυχιατρική κλινική).

Το θεραπευτικό σχήμα περιλαμβάνει βιολογικές θεραπείες (πχ αντικαταθλιπτικά) ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις, ψυχοθεραπεία (πχ γνωσιακή ψυχοθεραπεία, βραχείες ψυχοθεραπείες, διαπροσωπική ψυχοθεραπεία, θεραπεία επίλυσης προβλημάτων). Επικουρικά χρησιμοποιούνται και διαδικασίες αυτοβοήθειας.

Για την πρόληψη χρησιμοποιούνται φάρμακα (όπως το λίθιο και τα αντισπασμικά φάρμακα) υποστηρικτική ψυχοθεραπεία, ενδυνάμωση των προστατευτικών παραγόντων και μείωση των παραγόντων κινδύνου. Ως παραδείγματα ενδυνάμωσης των προστατευτικών παραγόντων αναφέρονται τα σχολικά προγράμματα που στοχεύουν στη βελτίωση των κοινωνικών δεξιοτήτων και των δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων καθώς και τα προγράμματα που αποβλέπουν σε βελτίωση του «ευ έχειν» των γονέων παιδιών με διαταραχές της διαγωγής, μέσω πληροφόρησης τους και εκπαίδευσης τους σε στρατηγικές ανατροφής των παιδιών τους (ΠΟΥ 2012).


ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ

Λιγότεροι από 25% των καταθλιπτικών παγκοσμίως υποβάλλονται σε θεραπεία για την κατάσταση τους (ΠΟΥ). Υπάρχουν χώρες όπου ένας μόνο ψυχίατρος προσπαθεί να καλύψει τις ανάγκες όλης της χώρας. Στην Αιθιοπία υπάρχουν μόνο 26 ψυχίατροι σε πληθυσμό 80 εκατομμυρίων κατοίκων (δηλ. σαν να είχαμε στην Ελλάδα 2 ψυχιάτρους για όλη την χώρα. Στην Ελλάδα έχουμε αρκετούς ψυχιάτρους αλλά υπάρχει ανισοκατανομή.


ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ

Υπάρχουν δεδομένα από προηγούμενες οικονομικές κρίσεις (στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1929, στην πρώην Σοβιετική Ένωση στις αρχές της δεκαετίας 1990 και στην Ασία στο τέλος της δεκαετίας 1990) καθώς και από την παρούσα οικονομική κρίση που συναρτούν τις οικονομικές κρίσεις με ψυχοπαθολογία και ιδιαίτερα με την κατάθλιψη.

Η κοινωνικοοικονομική υποβάθμιση που προκύπτει από την απώλεια της εργασίας και την μείωση του εισοδήματος είναι φυσικό να επηρεάζει την σωματική και ψυχική υγεία των ανθρώπων και ιδιαίτερα αυτών που είναι πλέον ευεπίφοροι.

Έχει υπολογισθεί ότι κάθε αύξηση της ανεργίας κατά 1% οδηγεί σε 0.79% αύξηση των αυτοκτονιών στις ηλικίες κάτω των 65 ετών (Stuckler et al 2009).

Ιδιαίτερη (αρνητική) σημασία φαίνεται ότι έχει για την ψυχική υγεία το να χρωστάει κανείς λεπτά! Όσο περισσότερα χρέη έχει κανείς τόσο περισσότερη κινδυνεύει η ψυχική του υγεία (Jenkins et al, 2008).

Η φτώχεια παίζει σημαντικό ρόλο για την αυτοκτονία. Υπάρχουν δεδομένα από την Ιαπωνία, το Χονγκ-Κονγκ, την Κορέα και άλλες ασιατικές χώρες που συνηγορούν για τη συσχέτιση φτώχειας με αυτοκτονία και το ίδιο συνέβη στην Ινδία κατά τη διάρκεια μιας αγροτικής μεταρρύθμισης που οδήγησε σε απότομη οικονομική κατάρρευση.


ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

Τα διεθνή δεδομένα επιβεβαιώνονται σε ορισμένο βαθμό από τα Ελληνικά δεδομένα αν και η επιβεβαίωση των πρώτων παρατηρήσεων (και ιδιαίτερα η επιδημιολογική απεικόνιση των επιπτώσεων της κρίσης) δεν μπορεί να γίνει με αξιοπιστία προ της παρόδου αρκετού χρόνου (θεωρείται ότι πρέπει να περάσει τουλάχιστον μια πενταετία για να προκύψουν αξιόπιστα αποτελέσματα)

Τα μέχρι τώρα αποτελέσματα δείχνουν μια συσχέτιση ανεργίας με ανθρωποκτονίες (όχι όμως με αυτοκτονίες) και συσχέτιση φτώχειας και αυτοκτονίας (Γιωτάκος, 2011). Σε άλλη εργασία σημειώθηκε αύξηση ανθρωποκτονιών και κλοπών, αυτοκτονιών, αύξηση χρήσης ηρωίνης και αύξηση λοιμώξεων μεταξύ των χρηστών ηρωίνης. Ωστόσο υπήρξε και μια θετική επίπτωση της κρίσης και αυτή ήταν η μείωση της χρήσης αλκοόλ και του αριθμού των μεθυσμένων οδηγών (Κεντικελένης 2011). Σε μια τηλεφωνική έρευνα το ποσοστό των ατόμων που ανέφεραν ότι είχαν κάνει απόπειρα αυτοκτονίας βρέθηκε αυξημένο το 2009 σε σχέση με το 2007, όχι όμως σε στατιστικά σημαντικό βαθμό (Οικονόμου 2012). Η συσχέτιση αυτοκτονιών με την οικονομική κρίση αμφισβητήθηκε επι τη βάσει των δεδομένων της Ελληνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (Φουντουλακης,2012).

Το ερώτημα της συσχέτισης αυτοκτονιών με την τρέχουσα οικονομική κρίση στην Ελλάδα παραμένει προς το παρόν αναπάντητο. Αν δεν επιβεβαιωθεί θα είναι πολύ θετικό για τον Ελληνικό λαό γιατί θα δείχνει υψηλό βαθμό απαντοχής (resilience). Ωστόσο, επειδή οι υπάρχουσες έστω και ανεπαρκείς ενδείξεις συνηγορούν υπέρ της ύπαρξης μιας τέτοιας συσχέτισης, πρέπει να ληφθούν κατά το δυνατόν τα μέτρα που συνιστώνται διεθνώς ώστε να προφυλαχθεί ο πληθυσμός από το ενδεχόμενο αυτό. Ανάμεσα στα μέτρα αυτά, αυτό που φαίνεται ότι είναι αποφασιστικής σημασίας είναι η προσπάθεια να μην χάσει κανείς τη δουλειά του και αν την χάσει να κινηθούν οι διαδικασίες εύρεσης κάποιας εργασίας σε συνδυασμό με ψυχολογική υποστήριξη της οικογένειας. Όπου το μέτρο αυτό (labor market programs and family support programs ) εφαρμόστηκε (Σουηδία, Φινλανδία) δεν αυξήθηκε το ποσοστό των αυτοκτονιών. Για να λειτουργήσουν όμως τα προγράμματα αυτά, όπως γενικώς οι υπηρεσίες παροχής ψυχιατρικής φροντίδας, χρειάζεται επαρκής χρηματοδότηση.

Πρέπει να σημειωθεί ότι όπου λειτουργούν και χρηματοδοτούνται υπηρεσίες ψυχικής υγείας η συχνότητα των αυτοκτονιών μειώνεται (Stuckler et al. 2009, Γιωτάκος και συν.2012)